Logos en Logica

Filosofen stellen ons graag gerust: de mens is een redelijk wezen. Moraalfilosofen zijn iets voorzichtiger. Zij houden ons voor dat we als mensen redelijk horen te zijn en vragen ons dus met aandrang hier en daar onze handen thuis te houden. Zo geven deze heren zichzelf natuurlijk een benijdenswaardige voorbeeldfunctie: niet alleen weten zij en zij alleen wat redelijkheid is, bovendien zijn zij van alle aardbewoners diegenen die het meest begiftigd zijn met deze redelijkheid. Niet te verwonderen dus dat van Plato tot Dante filosofen doorgaans heftige antidemocraten zijn. Het beheer van de staat en de samenleving zou van nature de filosofen toekomen en Dante stelde zelfs dat als bij een ramp één filosoof overleeft, de mensheid als geheel hoe dan ook is gered.

Rede: de Romeinen noemden het "ratio" en de Oude Grieken spraken van "logos" hier en "logos" daar. De Logos is het "woord", de Taal, m.a.w. dat wat "gelezen" kan worden. De Logos bracht volgens de Grieken Orde in de Chaos, waardoor die Chaos een Kosmos werd, een door mensen bewoonbare en bewoonde wereld ("In den beginne was het Woord"). Zowel het Griekse werkwoord "λέγω" (die de stam vormt van "logos") als het Latijnse werkwoord "lego" betekenen "bijeengaren, verzamelen, lezen". Ook in het Nederlands betekent lezen oorspronkelijk en in de eerste plaats bijeengaren. Als kind hoorden wij nog, toen onze vader de tarwe of de gerst had gemaaid, op de grond "de aren te lezen". Lezen is dus niet meer dan woorden bijeengaren tot een "rede" (een zin of een reeks zinnen, een toespraak dus, i.e. het aflezen van een tekst). Toen de pastoor (uitzonderlijk) bij ons langs kwam, vroeg hij me (ik was toen zes of zeven jaar) of ik goed kon lezen: hij kon zich namelijk alleen katholieke scholen voorstellen, scholen dus waar van 's morgens tot 's avonds gebeden werden aangeleerd in plaats van bv. de stelling van Pythagoras.

Redelijk zijn is dus niets meer dan "reden" voortbrengen, uitspraken doen. En liefst op papier: de Logos is het geschreven niet-vluchtige woord ("scripta manent!", "geschreven woorden zijn blijvend!"). En de grote Aristoteles bouwde hierop zijn logica, i.e. het (juiste) gebruik van de logos. Logica (en dus ware redelijkheid) werd zo de kunst van het doen van ware uitspraken: het combineren van woorden tot geldige uitspraken. En de moraalfilosofen voegden eraan toe: mensen horen te handelen op basis van redelijkheid, van juiste en redelijke uitspraken over de dingen (de "waarheid"). Bv. "Israël moet redelijk zijn in zijn optreden tegen de Palestijnen" of "Al is de leugen nog zo snel, de waarheid achterhaalt hem wel".

Deze voorstelling van zaken maakt uiteraard de wens de vader van de gedachte. En wel op twee punten:
1. onze opinies (onze uitspraken over mensen en dingen) worden niet uitsluitend door het lezen van (geschreven) woorden bepaald. Iedereen weet ondertussen wel dat beelden meer impact hebben dan dingen en dat de boodschap die door een krantenartikel wordt overgebracht in de eerste plaats op rekening komt van de foto die erbij wordt geplaatst (we zien die foto ook eerder dan dat we de tekst gelezen hebben). Onze voorstelling van de Tweede Wereldoorlog of van het "internationaal terrorisme" bv. berust hoofdzakelijk op foto's, video's en films en bitter weinig op wat ons daarover via het geschreven woord heeft bereikt. En zeker in de 21ste-eeuw waar de beeldcultuur meer en meer het schrift en dus ook alle Heilige Schriften vervangt en het wachten is tot het Belgisch Staatsblad in de vorm van een stripverhaal kan worden gedownload. (Dit is op zichzelf een niet per se geruststellende ontwikkeling, want als de Logos verdwijnt, is dan ook niet de Mens verdwenen? Evolueert de Mens van een Redelijk naar een Beeldend of Verbeeldend Wezen dat Beeldigheid of Beelderigheid als supreme waarde heeft en dat niet langer op zijn of haar IQ maar op zijn of haar verbeeldingsvermogensquotiënt - VVT - wordt afgemeten?)
2. ons handelen is slechts heel uitzonderlijk gebaseerd op uitspraken die we in alle redelijkheid en logica hebben geformuleerd. Veeleer volgen deze redelijke uitspraken NA ons handelen, namelijk om ons te verantwoorden. Er is nl. een duidelijk verschil tussen een algemeen aanvaarde (wettelijke) logica die vrij uitgesproken en op papier mag gezet worden (maar geen enkel handelen heeft bepaald) en een logica die taboe is en verzwegen wordt (maar precies wél ons handelen en dus het uitzicht van de wereld bepaalt).

Dit volstaat voor vandaag, het is toch maar geleuter van puberaal niveau.